Kako je Sveti Sava došao na ideju da zatraži odvajanje arhiepiskopije i čijoj pobožnosti se divio, koji arhiepiskop je bio toliko odan kralju da kad je ovaj izgubio presto i on sam se povukao sa svoje funkcije, koga je prokleo carigradski patrijarh…
Autor: Ljubinka Petrović
Priča o samostalnosti Srpske pravoslavne crkve počinje 1219. sa arhimandritom Savom (Svetim Savom) – te godine je srpska crkva odvojena od Orhidske arhiepiskopije (kojoj je bila podređena) i dobija zasebnu arhiepiskopiju.
Ubedivši cara Teodora I Laskarisa i patrijarha Manojla Sarantina da nije u njihovom interesu veliko snaženje Ohridske crkve, Sava je uspeo da izdejstvuje dobijanje autokefalije. Za prvog srpskog arhiepiskopa hirotonisan je na praznik Uspenija presvete Bogorodice 1219. u Nikeji. Do postavljanja prvog patrijarha 1346, Srpska crkva je imala 12 poglavara- arhiepiskopa, s tim što je Joanikije II bio poslednji arhiepiskop (poglavar) i prvi patrijarh.
Episkop šumadijski Sava je u knjizi “Srpski jerarsi”, između ostalog, izneo podatke o svakom od njih. Tu su zapisi šta je sve Sveti Sava prepoznao kao probleme u crkvi, ko je važio za velikog neimara, kao i kako je, uopšte, uvedena funkcija patrijarha…
Svi srpski arhiepiskopi (poglavari)
1. Sveti Sava (1219-1233, +1236)
Izdejstvovao osnivanje arhiepiskopije
Rastko je rođen oko 1173, bio je najmlađi sin Stevana Nemanje i Ane. U osamnaestoj godini života, na Svetoj Gori, primio je monaški čin i dobio ime Sava. Pomagao je svetogorske manastire, pre svega manastir Vatoped, zahvaljujući materijalnoj pomoći koju su mu slali roditelji. Upravo je u manastir Vatoped došao Stefan Nemanja, pošto je predao presto svom mlađem sinu, i odavde su dva monaha- Sava i Simeon krenuli na pokloničko putovanje po svetogorskim svetinjama.
– Baveći se u Carigradu poslovima manastira Vatoped, monah Sava je dobio dozvolu da obnovi razoreni manastir Hilandar da bi učinio od njega prvi srpski manastir u Svetoj Gori. Obnova Hilandara završena je 1199. i u njemu je Sava rukopoložen u čin jerođakona i jeromonaha. Saznavši za sukob braće Vukana i Stefana, dolazi u Srbiju. Zajedno sa svojim učenicima, koje je poveo sa Hilandara, nastanio se u Studenici (manastiru). Za vreme putovanja po Srbiji, pored raznih nedostataka crkvene organizacije, opazio je i nedovoljnu spremu parohijskog sveštenstva. Uverio se koliko se po duhovne crkvene i državne interese štetno što Srbija nema još svoju samostalnu i dobro organizovanu višu jerarhiju, već sav posao oko tako važne unutrašnje misije leži na jednom pravoslavnom episkopu u Rasu, koji je potčinjen ohridskom arhijepiskopu. Stoga je on pristupio izdvajanju pravoslavne crkve u samostalnoj državi svog brata iz Orhidske arhijepiskopije – navodi se u knjizi episkopa šumadijskog Save “Srpski jerarsi”
Sava 1219. odlazi u Nikeju da zatraži samostalnost Srpske crkve. Ubedivši cara Teodora I Laskarisa i patrijarha Manojla Sarantina da nije u njihovom interesu suvišno snaženje Ohridske crkve, arhimandrit Sava uspeo je 1219. da postigne osnivanje arhiepiskopije i dobijanje autokefalije. Za prvog srpskog arhiepiskopa arhimandrit Sava je hirotonisan na praznik Uspenija presvete Bogorodice 1219. u Nikeji.
– Na osnovu najnovijih istraživanja, u zemlji su, pored starih episkopija u Rasu, Lipljanu i Prizrenu, osnovane nove. U Primorju dve (Humska i Zetska) i u unutrašnjosti Srbije šest (Žička, Hvostanska, Budimljanska, Dabarska, Moravička, Toplička). Sedišta episkopija nisu bila u gradovima, jer srpska država tada nije imala veći broj gradskih naselja, već pri pojedinim manastirima. Sedište nove Srpske arhiepiskopije bilo je u Žiči. Za episkope novoosnovanih eparhija arhiepiskop Sava je postavio svoje najbolje učenike koje je poveo iz Hilandara – navodi se u knjizi “Srpski jerarsi”.
Za vreme kralja Radoslava Sveti Sava odlazi na svoje prvo putovanje u Svetu zemlju, a posle krunisanja kralja Vladislava, povukao se sa svog položaja i krenuo na drugo pokloničko putovanje po Svetoj zemlji. Pri povratku sa ovog putovanja upokojio se 14.januara 1235. u Trnovu. Njegove mošti prenete su iz Trnova u manstir Mileševu, u maju 1237, i ovde su počivale sve od 1594. dok ih Sinan- paša nije odneo u Beograd i spalio na Vračaru.
2. Sv. Arsenije I (1233- 1263, +1266)
Veliki neimar i odličan besednik čijim duhovnim životom je rukovodio Sveti Sava
Arhiepiskop Arsenije bio je rodom iz sela Dabra, blizu Slankamena. Bio je oduševljen radom svetoga Save. U manastir Žiču je došao već kao monah. Sveti Sava ga je primio u svoju keliju da bi rukovodio njegovim duhovnim životom. Kako se Arsenije istakao u pobožnom životu, sveti Sava ga je postavio za eklisijarha velike i saborne crkve arhiepiskopije žičke.
Pošto je sveti Sava razmišljao o povlačenju sa položaja poglavara crkve, izbor je pao na Arsenija koji je na saboru u manastiru Žiča izabran za arhiepiskopa.
– Iz letopisa manastira Tronoše saznaje se da je (Arsenije) našao u Hvostanskoj nahiji mesto gde je podignut hram Svetih apostola i tu, u Peći, biće druga arhiepiskopska rezidencija naročito u kriznim vremenima. Kasnije će ovde biti stalno sedište poglavara Srpske pravoslavne crkve. Za vreme arhiepiskopa Arsenija građevinska delatnost u Srpskoj crkvi bila je na zavidnoj visini. Iz toga vremena potiču manastiri Sopoćani i Gradac. Iz njegovih sačuvanih beseda vidi se da je bio odličan besednik. Kada je arhiepiskop Arsenije oboleo, za naslednika mu je izabran episkop humski Sava, sin Stefana Prvovenčanog, 1263. – piše episkop šumadijski Sava u svojoj knjizi.
Arhiepiskop Arsenije umro je 28.oktobra 1266. u Črnči, a sahranjen je u hramu Svetih apostola u Peći.
3. Sv. Sava II (1263-1271)
Brat kralja Uroša, uvršten u red svetitelja
Episkop humski Sava, brat kralja Uroša, postavljen je za srpskog arhiepiskopa 1263, a pošto je Arsenija “udarila kaplja”.
– Postavši arhiepiskopom, Sava II “pazio je smisleno na prvozakono predanje, što je svetim apostolima i bogosnim ocima utvrđena prava vera i savršeni ustavi po dostojanju”. Arhiepiskop Sava II upravljao je Srpskom crkvom sedam godina. Umro je 8. februara 1271. i sahranjen u pećkom hramu Svetih Apostola. Srpska pravoslavna crkva uvrstila ga je u red svetitelja- piše šumadijski episkop Sava u svojoj knjizi.
4. Danilo I (1271-1272)
Smenjen sa svetiteljskog prestola
Danilo I je izabran za poglavara posle smrti Save II, a pre ovog postavljanja bio je iguman manastira Hilandar. O njegovom životu i radu nema mnogo podataka, ali je zabeleženo da se brinuo za Hristovu crkvu kao što treba. Ipak, kako je navedeno u spisima, “radi nekog slučaja koji mu se dogodio”, smenjen je sa svetiteljskog prestola.
5. Sv. Joanikije I (1272-1276, +1279)
Privržen kralju Urošu, kraljica Jelena prenela njegove mošti u Sopoćane
Pošto je Danilo I smenjen, za novog arhiepiskopa izabran je iguman studenički Joanikije. On je u manastiru Hilandar postao prvo ikonom, a potom i iguman manastira. Kada se vratio u Srbiju, postao je iguman Studenice i sa tog položaja je i postavljen za arhiepiskopa srpskog 1272. O radu arhiepiskopa Joanikija nema skoro nikakvih podataka.
– Poznato je samo da je bio vrlo privržen i veran kralju Urošu. Kada je kralj Uroš izgubio presto i povukao se u Hum, sa njime se povukao 1276. i arhiepiskop Joanikije što predstavlja jedinstven slučaj odanosti. Arhiepiskop Joanikije se upokojio 28.maja 1279. u Pilotu, gde je i sahranjen. Imajući u vidu njegovu odanost prema njenom suprugu, kraljica Jelena je nekoliko godina kasnije prenela mošti arhiepiskopa Joanikija iz Pilota u manastir Sopoćane i ovde ih svečano sahranila – piše episkop šumadijski Sava.
6. Sv. Jevstatije I(1279-1286)
Upravljao crkvom sedam godina
Arhiepiskop Jevstatije I je rođen u Župi budimljanskoj. Kao mladić je otišao u manastir Sv.arhanđela Mihaila, sedište Eparhije zetske, a zamonašio ga je episkop zetski Neofit. Bio je iguman manastira Hilandar od 1262 do 1265. Za arhiepiskopa srpskog došao je posle smrti Joanikija, najverovatnije mesec dana posle njegove smrti, u junu 1279. Arhiepiskop Jevstatije I je upravljao Srpskom crkvom sedam godina. Umro je u januaru 1286.
7. Sv. Jakov (1286- 1292)
Podizao crkve, bio veliki ljubitelj knjiga
O njegovom životu i radu nema mnogo podataka. Poznato je da su u njegovo vreme podizane crkve, da se mnogo trudio i zalagao i da je bio veliki ljubitelj knjiga. Na mestu arhiepiskopa bio je šest godina.
8. Sv. Jevstatije II (1292- 1309)
Obnovio Žiču
Ni o životu i radu arhiepiskopa Jevstatija II nema mnogo podataka. Veruje se da je bio eparhijski episkop pre nego što je došao na mesto poglavara. Obnovio je manastir Žiču.
– Za njegovo vreme je završavan živopis hramu Sv. Ahilija u Arilju tako da “portret arhiepiskopa Jevstatija II, savremenika kralja Dragutina i slikara ariljskog, stoji na južnom delu zapadnog zida” – piše episkop šumadijski Sava o njemu.
9. Sv. Sava III (1309- 1316)
Nagledao izgradnju crkve Bogorodice Ljeviške
Bogoslovsko obrazovanje je dobio u Hilandaru, a sa mesta igumana pomenutog manstira postao je episkop prizrenski. Iako se ne zna kada je tačno postavljen, poznato je da je nadgledao građenje crkve Bogorodice Ljeviške, te je moralo biti pre 1307.
– Naime “natpisi uzidani u crkvu u kojima se spominje ime episkopa Save iz istog su vremena iz kojeg je i veliki ktitorski natpis sa istočne strane crkve koji je tačno datovan. Pošto su ti natpisi uzidani u zidove crkve 1307. na onim mestima koja pokazuju da je crkva bila pri završetku, može se kao sasvim sigurno smatrati da je Sava došao bar godinu- dve ranije pre početka zidanja crkve” – navodi se u knjizi “Srpski jerarsi”.
Episkop Sava je izabran za arhiepiskopa nakon smrti Jevstatija II 1309. Redovno je davao pomoć Hilandaru, a to je zahtevao i od svojih naslednika. Umro je 26.jula 1316.
10. Sv. Nikodim (1317- 1324)
Krunisao Stefana Dečanskog za kralja
Nikodim je bio hilandarski iguman, a za arhiepiskopa je izabran, verovatno, na Spasovdan 12. maja 1317.
– Nalazeći se u diplomatskoj misiji u Carigradu 1313, Nikodim je prisustvovao bogosluženju koje su po tipiku (tipik – skup pravila, vrsta crkvenog ustava) prepodobnog Save Osvećenog vršili jerusalmiski i antiohojski patrijarh. Postavši srpski ahriepiskop, Nikodim je poslao u Crigrad da mu se donese jerusalimski tipik iz manastira sveteoga Jovana Prodroma – piše episkop šumadijski Sava u svojoj knjizi, kao i da je za proučavanje bogosluženja Srpske crkve Nikodimov Tipik najvažniji i to jer je prvi puni tipik sa kalandarom u Srpskoj crkvi:
– Bogosluženje Srpske crkve je zahvaljujući arhiepiskopu Nikodimu već u XIV veku dostiglo svoj puni razvitak. Original Nikodimovog Tipika je nepovratno izgubljen jer je izgoreo u Narodnoj biblioteci 6. aprila 1941. prilikom bombardovanja. Sačuvan je za nuaku zahvaljujući profesoru Lazaru Mirkoviću koji ga je “dao pre rata fotografski snimiti celoga od prve do poslednje strane”.
Arhiepiskop Nikodim krunisao je 6. januara 1321. Stefana Dečanskog za kralja. Umro je 12. maja 1326, a pridvorni hram u Vladičanskom dvoru Srpske pravoslavne eparhije istočnoameričke u Edžvortu, Pensilvanija, SAD, posvećen je njemu.
11. Sv. Danilo II (1324- 1327)
Kralj Milutin navijao da on vodi crkvu
Danilo II, čije se, kako piše episkop šumadijski Sava, “mirsko ime ne zna”, bio je vlastelinski sin. Na saboru, održanom u Srbiji, izabran je za igumana hilandarskog, a polovinom 1311. za episkopa banjskog.
– Budući da je prisustvovao poslednjim časovima kraljice Jelene ostavio je detaljan i dirljiv opis njene smrti i polazak pogrebne povorke iz Banjske za Gradac. Kada je završeno podizanje Banjske, episkop Danilo se povukao u prvoj polovini 1315, a iduće godine se vratio u Srbiju na poziv kralja Milutina koji je želeo da ga vidi na prestolu svetoga Save. Episkop Danilo je posle smrti arheipiskopa Save III, 26. jula 1316, uzeo učešće u radu izbornog sabora koji se triput sastajao i tek tada izabrao za novog arhiepiskopa igumana hilandarskog Nikodima, Danilovog učenika. Pretpostavlja se da je episkop Danilo mnogo doprineo da se strasti smire i da za arhiepiskopa bude izabran Nikodim. S ozbirom da se želja kralja Milutina nije ostvarila, Danilo je izabran za episkopa humskog sa sedištem u Bijelom Polju pri sabornom hramu Svetih Apostola – navodi episkop šumadijski Sava, ali i da se episkop Danilo našao i kraj kraljeve smrtne postelje i sahranio ga u hramu Svetog Stefana u Banjskoj.
Za arhiepiskopa je izabran 14. septembra 1324, posle smrti arhiepiskopa Nikodima.
– U njegovom radu posebno su došle do izražaja njegove sposobnosti za građevinske poslove, a koje je on pokazao prilikom građenja manastira Dečana. Za vreme njegove uprave Srpskom crkvom podizane su nove i obnovljene zapustele crkve. Završio je prekinutu obnovu Žiče, u Jelšici je podigao crkveu SV. Mihaila i dvor – navodi se u knjizi “Srpski jerarsi”.
12. Sv. Joanikije II (1338- 1346)
Poslednji arhiepiskop poglavar i prvi patrijarh SPC
Prema podacima, državni sabor se sastao između 19. decembra 1337. i 3. januara 1338, a za arhiepiskopa nije izabran igurman ili neko od sabraće manastira Hilandar, već Joanikije, šef dvorske kancelarije- logotet kralja Dušana.
Kako se kralj Dušan proglasio za cara, a cara kruniše patrijarh, Srpska arhiepiskopija je na Cveti 9. aprila 1346. proglašena patrijaršijom. Prvi patrijarh postao je arhiepiskop Joanikije II.
– Da bi umanjio ugled cara Dušana i Srpske patrijaršije, carigradski patrijarh Kalist, po nagovoru Kantakuzina, bacio je prokletstvo na cara Dušana, patrijarha Joanikija i na viši klir Srpske crkve. Iako se car Dušan nije mnogo obazirao na anatemu, ipak, kada su Turci prešli u Evropu, pokušao je da sa Carigradskom patrijaršijom izgladi odnose, ali u tome za svoga života nije uspeo. Kao obrazovan čovek i bivši logotet Dušanov, patrijarh Joanikije II je učestvovao u pripremanju Dušanovog zakonika- piše o njemu episkop šumadijski Sava.
Iznenada je preminuo 3. septembra 1354, na putu za Peć, a telo mu je položeno u grobnici u Pećkoj patrijaršiji.
