Harmonija poezije i muzike, poruka i ritam u kome se ona izražava imaju teško objašnjivo, tajanstveno dejstvo za onoga ko tome srcem pristupa, identifikuje se i ljubav oseća. Himna deluje čak snažnije od grba i zastave. Svako intoniranje himne je svečanost po sebi, faktor stvaranja posebnog raspoloženja, ponosa, poleta i entuzijazma. Kroz to lične političke težnje i strasti prerastaju u kolektivne. Himna je pesma kojoj sopstvena lepota nije ni jedini ni prevashodni cilj. Ona je usmerena na realizaciju nekog političkog interesa, pa je i sredstvo političke borbe, mobilizacije, stimulans, duhovno nadahnuće, podstrek. Budi kreativne potencijale i rađa spremnost na požrtvovanje. Uspostavlja dodatnu vezu između generacija, njihov je najčvršći kohezioni faktor kao manifestacija ideje nacionalnog jedinstva i istorijske misije. Ona teži da postane neprolazna, nadistorijska i metafizička kategorija.
Stručno poetsko oblikovanje himne počiva na određenim pravilima koja su zajednička svim narodima i vremenima. “Stihovi treba da budu jednostavni i lako shvatljivi, a istovremeno poetični i zanosni. Tekst himne ne sme da bude propagandistički, ali ipak mora da izrazi dublji smisao borbe i napora miliona, nekad kao šapat (u himni–molitvi), nekad kao krik (u himni–maršu). Poželjno je da ove reči ostavljaju utisak lakoće, ma kako su se teško rađale; njihova osnovna svrha je, međutim, da uvećavaju svest o moći, razgole strah i umnožavaju nadu. Od melodije himne očekuje se da bude prijemčiva za srce i um, za maštu i sluh. Da bude puna simbola, ali ipak nezapaljiva. Trebalo bi da ima marševsku pravilnost, i da “nosi”; ipak, ona ne sme da potisne reči. Da bi postala sveopšta pesma, melodija himne mora da se u uho i svest urezuje zajedno s rečima; bezbolno i trajno, poput bora na licu i brazda na čelu.” (Milivoje Pavlović: Knjiga o himni, “Nova knjiga”, Beograd 1986, str. 17.)
Prvu srpsku pesmu himničkog karaktera, “Vostani Serbije”, spevao je 1804. godine Dositej Obradović, inspirisan i ponesen herojstvom Prvog srpskog ustanka.
Negde u isto vreme, možda i nešto ranije, nastala je najpopularnija srpska svečana pesma, “Himna Svetom Savi”, čije autorstvo nikada nije pouzdano utvrđeno. Samo se zna da je prva njena verzija spevana na crkvenoslovenskom jeziku. Kompozitor Kornelije Stanković, koji je stručno uobličio i obradio njenu melodiju 1858. godine, smatrao je da je reč o narodnoj pesmi.
Novosađanin Luka Sarić 1860. godine ispevao je pesmu “Oj Srbijo, mila mati” koja je stekla ogromnu popularnost, a zvaničnu srpsku himnu proglasio je Nedićev režim u okupiranoj Srbiji.
Na zahtev kneza Milana Obrenovića upravnik Narodnog pozorišta u Beogradu, Jovan Đorđević, napisao je dramu “Markova sablja” i u okviru nje himnu “Bože pravde”, za koju je muziku komponovao Davorin Jenko. Pesma je vrlo brzo postala veoma popularna u srpskom narodu, a 1882. godine, povodom Milanovog ustoličenja za srpskog kralja, Đorđević je tekst preradio, pa je njegova nova verzija postala prva zvanična državna himna. U vreme dinastičke smene 1903. godine i narednih šest godina tragalo se bezuspešno za novom himnom, po meri Karađorđevića. Godine 1909. ponovo je ozvaničena himna “Bože pravde”.
Stvaranje jugoslovenske države dovelo je do veštačke konstrukcije nove oficijelne himne od delova “Bože pravde”, hrvatske “Lijepa naša” i slovenačke himne “Naprej, zastave slave”.
U toku Prvog svetskog rata nastale su još dve srpske patriotske pesme himničkog karaktera. Stanislav Binički komponovao je “Marš na Drinu”, koji je u uslovima komunističke diktature postao veoma omiljen u srpskom narodu, kao izraz neugašenog ponosa i obnovljenog prkosa. Miloje Popović je tek 1965. godine napisao tekst za tu melodiju.
Spontano je ispevana i pesma “Tamo daleko”, koja je svoj svečani i zavetni ton urezivala u svest mnogih generacija srpskih patriota.
Za prvu crnogorsku državnu himnu knjaz Nikola I Petrović proglasio je 1870. godine svečanu pesmu “Ubavoj nam Crnoj Gori”, čiji je autor Jovan Sundečić, a premijerno je pred knjazom otpevalo Srpsko pevačko društvo “Jedinstvo” iz Kotora. Nezvaničnu, narodnu himnu ispevao je 1867. godine sam knjaz Nikola pod naslovom “Onamo, namo, za brda ona”, i ona je vrlo brzo postala omiljena u celom Srpstvu.
Nezvanična, gotovo spontano prihvaćena, himna komunističke Jugoslavije bila je svečana pesma “Hej Sloveni”. Nastala je u vremenu buđenja panslovenske nacionalne i romantičarske velikodržavne svesti i to u krugu katoličkih slovenskih naroda, što svakako predstavlja karakterističan istorijski paradoks. Autor je Slovak Samuel Tomašik, koji je 1834. godine vrlo lepim stihovima izrazio svoju idealizovanu viziju opšteslovenskog jedinstva i slobode, motivisan prevashodno krajnje teškim položajem sopstvenog naroda u mađarskom ropstvu. Stihovi Tomašikovi prilagođeni su staroj poljskoj melodiji “Još Poljska nije propala, dok mi živimo”, iz 1797. godine. Pored Slovaka, pesmu “Hej Sloveni” oduševljeno su prihvatili Česi i Poljaci, a potom i skoro svi drugi slovenski narodi. Kao himna prvi put je izvedena na Prvom sveslovenskom kongresu u Pragu 1848. godine.
Ostalo je zabeleženo, kad su 1876. godine mađarske vlasti uhapsile velikog srpskog nacionalnog borca i istaknutog panslavistu Svetozara Miletića, budimski državni tužilac, bratanac Samuela Tomašika, izvršio je samoubistvo da ne bi bio realizator režiranog sudskog procesa na kome je inače srpski patriota osuđen na pet godina zatvora, uz besomučnu novinsku kampanju koja se protiv njega vodila.
Sveslovensku himnu već 1839. godine na srpski jezik je prepevao istaknuti književnik i političar velikosrpske i panslovenske orijentacije Pavle Stamatović i objavio u almanahu “Serbska pčela”. Svaki naredni prevod, odnosno prepev, imao je svoje specifičnosti, tako da se himna pevala u različitim verzijama. Između dva svetska rata pesma “Hej Sloveni” je prihvaćena kao sokolska himna, ali u Poljskoj i kao državna sa izmenjenim stihovima. Bez neke zvanične odluke, u toku jugoslovenske komunističke revolucije ova himna je izvođena i na avnojskim zasedanjima, a partizanski stihoklepci dodavali su joj novi sadržaj, ubacujući Tita i Staljina. Intonirana je i pri proglašenju komunističke republike. Period od nekoliko decenija komunističke diktature bio je ispunjen i stalnim traganjem za novom zvaničnom himnom koja će veličati titoističku ideologiju, dok se za “Hej Sloveni” zvanično smatralo da ima privremeni karatker. U nekoliko navrata raspisivani su neuspešni javni ili pozivni konkursi. Nakon raspada Jugoslavije i improvizovanog usvajanja Ustava Savezne Republike Jugoslavije svečana pesma “Hej Sloveni” je prvi put ozvaničena kao himna jugoslovenske države, iako bitno skraćena i svedena na suženu Srbiju i Crnu Goru.
Slom komunizma i neuspeh jugoslovenskog eksperimenta podstakao je obnavljanje srpske nacionalne svesti, ponosa i tradicije. Uspostavljanje parlamentarne demokratije i višepartijskog sistema ubrzali su odbacivanje rigidnih ideoloških predrasuda, pa se stara srpska himna “Bože pravde”, decenijama ignorisana, zaboravljana i zabranjivana, uspravila u punoj snazi svog junačkog instinkta i slavljenja ideala pravde i slobode. Uz vrlo male izmene teksta, izbacivanjem kneza, odnosno kralja kao pojmovnog i političkog anahronizma, postala je zvanična himna Republike Srbije.
Prof. dr Vojislav Šešelj
