Događaj na Čukur česmi počeo je bezazleno, jednostavnim rečima izgovorenim dečaku šegrtu:„Savo, ajd` trk donesi vode sa Čukur česme!“ Bio je to koban trenutak za malog Savu Petkovića, ali i ostale učesnike događaja Simu Nešića, Ivka Prokića i mnogih srpskih vojnika, a kasnije i velika briga visokih diplomatskih krugova vodećih evropskih država.
To sparno popodne 15. juna 1862. (po novom kalendaru, 3. juna po starom) na izvor je dovelo malog Savu šegrta, turske nizame (vojnike) i mnoge druge da utole žeđ. Jedan turski vojnik ote Savi testiju iz ruku i on poče da se brani, što je veoma naljutilo Turčina pa ga je on ubio bajonetom, po jednoj verziji, po drugoj ga je udario testijom u glavu i Sava pade okrvavljen pored česme. Problem je bio između ostalog i u tome da je mlaz vode bio mali te je punjenje krčaga i testija trajalo dugo. Šegrt Sava je došao kod svoga rođaka Milenka Petrovića u Jajince kod Beograda i žene mu Ljubice iz jajinačke porodice Nikolić, da izučava sarački zanat, iz sela Lukovo kod Kuršumlije.
Srpski žandarmi koji su ubrzo došli uhapsili su ubice, međutim njima je došla pomoć drugih turskih vojnika i to je preraslo u žestok okršaj koji je trajao celu noć. Vest o događaju prostrujala je Beogradom, na sve strane čuli su se pucnji i borba na ulicama je počela da se rasplamsava. Jedan događaj podstakao je niz novih i odlučujućih. Glavni okršaj odigrao se na Velikoj pijaci i odneo je nekoliko života. Ubijeni su srpski terdžuman (posrednik kod turskih vlasti) Sima Nešić i žandar Đorđe Nišlija. Srbi su zatim izvukli stare puške, jatagane i handžare i na juriš zauzeli Varoš kapiju, a Sava kapiju i Stambol kapiju porušili.
Tada su Srbi zauzeli i Sava kapiju, a vest je stigla i do ostalih gradova u Srbiji. Knez Mihailo je, iz Šapca gde se tih dana nalazio, poslao ultimatum Turcima da do osam časova uveče napuste varoš. Sledeći dan protekao je u miru, već naredni, a već naredni bio je sudbonosan za Beograd, počelo je bombardovanje Beograda iz 56 tvrđavskih topova. Poginulo je oko 50 građana i vojnika, izgorelo je 20, a uništeno oko 357 kuća. Srpsko stanovništvo je podiglo barikade za odbranu. U toku jula iste 1862. godine, u Kanlidži pored Carigrada započeti su pregovori o nezavisnosti Srbije, na kojima su učestvovali Francuska, Engleska, Rusija i Austrija. Tada je doneta odluka da se tursko stanovništvo iseli iz Srbije. U narednih godinu dana iseljeno je više od osam hiljada Turaka. Na intervenciju stranih konzula, pre svega britanskog konzula Longvorta, tada je zaključemo primirje koje su potpisali Ašir-paša i ministar Ilija Garašanin, kao i predstavnici stranih sila.
Nakon dugih diplomatskih pregovora i borbe, Turci su pristali da predaju gradove na „čuvanje knezu Mihajlu“, prvo Beograd pa Fetislav (Kladovo), Smederevo i Šabac, a zatim i mnoge druge. Godine 1867. knez Mihailo je dobio ključeve Beogradske tvrđave, a svečanost je održana 6. aprila na Kelemegdanu. Da bi ceo događaj bio rasvetljen, Karlo Perolo, čuveni gostioničar kod „Hajduk Veljka“[8], prijavio se kao svedok i očevidac događaja kod Čukur česme. Pored njega, i Nikola Hristić, ministar unutrašnjih dela, očevidac i islednik događaja kod Čukur česme i bombardovanja Beograda, kao i mnogi drugi ali nedovoljno poznati i provereni svedoci. Pored sličnosti iskaza, postoje i brojna odstupanja što je dovelo do kasnije modifikacije događaja. Bilo kako bilo, događaj kod Čukur česme vezuje se za jedan od najvažnijih događaja u istoriji Beograda. Kasnije varijacije pisaca o ovom događaju stvorile su brojne romantizovane legende o pogibiji srpskog dečaka Save i njegovih savremenika.
Istorijat spomenika
Jedan od ondašnjih Beograđana, zaslužan za obeležavanje mesta kako bi se sačuvao od zaborava događaj na Čukur česmi, bio je poznati duvandžija Vanđel Toma. Testamentom je zaveštao određenu sumu novca za podizanje spomenika. Projekat za sklupturu od bronze na mermernom postamentu uradio je Simeon Roksandić, jedan od najpoznatijih skluptora realističkog pravca u srpskoj umetnosti. Na spomeniku su uklesane ove reči: „U SPOMEN DOGAĐAJA OD 26 MAJA 1862 GODINE NA ČUKUR ČESMI PODIŽE OVAJ SPOMENIK ZADUŽBINA VANĐELA TOME 1931 GOD.“
Vikipedija