Neki od sredovečnih ljubitelja lepota Srbije, sećaju se vremena kada su prilikom posete Lepenskom Viru, najstarijem urbanom naselju u Evropi, morali da saginju glavu da ne bi udarili u krovnu konstrukciju od salonita, ili pak neku od mnoštva potpornih drvenih greda. Zato će im prizor novog Vizitorskog centra, ogromne staklene „školjke” koja danas natkriljuje iskopine izgledati još veličanstvenije, iako je on zaiste zdanje bez presedana, kako i zaslužuje jedno od najvećih i najznačajnijih mezolitskih i neolitskih arheoloških nalazišta.
Pod impozantnim providnim krovom koji omogućava da prostor nalazišta bude zaklonjen, ali da se sačuva impresija prirodnog ambijenta, posetilac stiče utisak da se nalazi u jednom od najboljih muzeja sveta sa sasvim ekskluzivnom sadržinom. Na ruku autentičnosti idu zvuci poja ptica, huka vetra i talasa reke “hraniteljice”, najzaslužnije za nastanak naročitog terasastog naselja, koji dopiru iz zvučnika.
Ovaj lokalitet, smešten na desnoj obali Dunava, u Nacionalnom parku Đerdap, ime je dobio po dunavskom viru. Bio je sedište jedne od najsloženijih kultura praistorije koja se tu zadržala zbog idealnog položaja, iako mesto gde je sad Vizitorski centar nije ono koje su naselili drevni Lepenci. Ono pravo je potopljeno zbog izgradnje Hidroelektrane „Đerdap 1”.
Pre no što će pristupiti međunarodnom projektu od velikog značaja za snabdevanje stanovništva električnom energijom, Srbija i Rumunija su rešile da istraže područje koje će uskoro Dunav potopiti.
Sami počeci iskopavanja na ovom terenu 1960. godine, zapravo, nisu obećavali senzacionalna otkrića. Prvi istraživač Obrad Kujović, mislio je da će tu naći samo periferno nalazište starčevačke kulture, iz oko 5.000 godina pre nove ere i ostatke antičkog utvrđenja, kakvim je područje obilovalo. I još se protiv iskopavanja pobunio Dunav, noseći zaostatke prošlosti, ali onda, 1965. godine, istraživanje preuzima akademig Dragoslav Srejović, a država rešava da „zakopa” dublje, budući da je nivo vode trebalo da se podigne za čitavih 12 metara.
Formirana je Republička komisija za ispitivanje i zaštitu spomenika kulture u Đerdapu koja je, preko Arheološkog instituta u Beogradu organizovala plansku akciju otkrivanja i istraživanja nalazišta na ugroženom terenu, kako bi se predupredila eventualna šteta. Sondiranjem je obuhvaćeno svega 52 kvadratna metra, ali su ispod nezanimljivih ostataka siromašnog neolitskog naselja, počeli da se pomaljaju ostaci nečeg što će se ispostaviti kao senzacionalno. Bio je to trag do tad nepoznate kulture, sasvim nov sadržaj u evropskoj praistoriji.
Otkrivanje ove riznice teklo je sukcesivno, pa je prvo, 1966. godine otkopan veći deo naselja sa impozantnim ostacima arhitekture koje je danas u potpunosti rekonstruisano. Svih sedam „terasa” je danas prezentovano na doličan način, “preslikavanjem” terena odakle su „skinute”. Godine 1967. nađene su brojne kamene monumentalne skulpture, koje se za sada tek povremeno prikazuju javnosti, a 1968. godine istražen deo nekropole, sa do sada otkrivenih 136 grobova, koje, arheološki obrađene, publika nije videla. „Pokojnici su bili orijentisani paralelno sa tokom Dunava, sa glavom postavljenom nizvodno”, objašnjava Vladimir Nojković, direktor turističkog prostora Lepenski vir. Nauka još nije objasnila do kraja taj posmrtni običaj.
Akademik Srejović je svojevremeno o svom otkriću pisao da se radi o jednoj od “najčudnijih i najblistavijih kultura u čijim su okvirima, znatno pre početka neolitske epohe, ostvarene forme i iskazane ideje koje zauzimaju istaknuto mesto u opštoj istoriji ljudskog duha”. Detaljnim upoređivanjem, postavljen je zaključak da je ovde ponikla prva monumentalna umetnost srednje i jugoistočne Evrope i nastali najstariji oblici organizovanog društvenog, privrednog i religioznog života u Podunavlju.
Jer, skulpturama načinjenim obradom velikih oblutaka od kamena peščara, nije bilo ravnih, a ni sličnih u bilo kojoj do tad otkrivenoj kulturi mezolita i neolita. Okruglasti čovečuljci danas deluju po malo i karikaturalno, ali je njihov izraz lica prepoznatljiv i u svakom izrazu iznenađenja savremenog čoveka, što svedoči o njihovoj svevremenosti. Ta lica imaju nečeg i ribljeg, što nije čudno s obzirom na glavnu namirnicu na lepenskoj trpezi, i možda božanstva Dunava kojima su se Lepenci molili.
Dok figuralne skulpture jasno prikazuju likove, ornamentalne predstavljaju daleko veću zagonetku. “U ovim se znacima očigledno kriju brojne predstave ili simboli koje mi danas ne možemo da razumemo, a verovatno su bili veoma važni za stanovnike Lepenskog Vira”, primećuje Nojković da nedostaju još neke kockice u složenom mozaiku znanja o nalazištu.
Nalazi, od kojih su najraniji datovani u vreme od preko 8,5 hiljada godina, uključuju ostatke brojnih staništa jedinstvenog trapezastog oblika, kao i nakit, alatke od kamena, kosti i roga. Naselje je bilo u obliku potkovice, sa otvorom ka Dunavu, i trgovima gde su Lepenci raspredali priče nakon napornog dana, ali tu i sahranjivali svoje mrtve, pod uslovom da su bili deca ili uvaženi starci. Grobovi su nađeni i u kućama, iza ognjišta od teških kamenih blokova i okruženi skulpturama. Sveže boje osnova kuća drevnih ribara i lovaca u Vizitorskom centru, crvena, oker i žuta, stvaraju osećaj da su ih majstori upravo ofarbali, iako u tom smislu nije naknadno intervenisano. S druge strane, hologramske prezentacije u specijalnoj vitrini u sali za stalnu postavku, sastavnom delu ovog muzeološkog giganta od 4.000 kva- drata, pružaju uvid u dva viđenja nadzemnog ostatka kuća.
Po varijanti akademika Srejovića, stambeni prostor stanovnika Lepenske zajednice ličio je na šator, a po mišljenju arheologa Dušana Borića, stanište je zadnjim delom bilo ukopano u zemlju, u padini okrenutoj Dunavu. Ono oko čega se nauka složila jer je imala dovoljno dokaza, uočljivih i “običnom” svetu sa galerije koja nadvisuje nalazište, jeste da se u središtu naselja nalazio najveći trg, mesto obavljanja raznih rituala. “Na osnovu oblika podova kuća koji predstavljaju pravilan zasečeni kružni isečak, a uzevši u obzir da su svi podovi istog oblika samo različitih dimenzija, pretpostavlja se da su ovi praistorijski graditelji raspolagali određenim geometrijskim znanjima”, kaže Nojković. Skulpture smeštene oko ognjišta, u stvari su replike, dok su originalni “čovečuljci” nalaze u Narodnom muzeju u Beogradu, pod čiju brigu potpadaju pokretna kulturna dobra ovog lokaliteta. Među njima se izdvajaju često prikazivani Rodonačelnik, Praroditeljka, Adam, Vodena vila, Hronos…
Nakit, posude, oruđe i drugi mobilijar od kamena, kosti, roga izloženi su u vitrinama. Na kompjuterima je moguće videti 3D virtuelni život “starog” Lepenskog vira, bogat i raznovrstan za to doba, a preko ulaznica sa digitalnim aplikacijama, ovo je dostupno i kod kuće.
Čitavo zaštićeno područje oko Lepenskog Vira je 2011. godine proglašeno za Turistički prostor zbog izuzetnog značaja za dalju razvoj ovog područja., kada je i otvoren Vizitorski centar. Njegova je visinska kota viša za 30 metara od originalne, I pomerena 100-ak metara severozapadno od mesta koga su Lepenci u svoje doba mezolita nastanili. Ko je tu ranije živeo, pitanje je koje je ostavljeno budućim generacijama arheologa, sa futurističkom opremom.
Malo uzvodno , uzdiže se Kapetan-Mišin breg, nazvan po najpoznatijem stanovniku Donjeg Milanovca. Odatle se jasno vidi Dunav, ovde razliven na čitavih 3,2 kilometara, da bi se uskoro, u Đerdapskoj klisuri, suzio i produbio do najdrastičnijih kota. Izgradnjom Hidroelektrane, potopljeno je i dunavsko ostrvo Poreč čiji su se stanovnici preselili u Donji Milanovac.
Priča o Kapetan-Miši vrlo je uzbudljiva i svedoči da narod vrednuje njegova dobročinstva. Naime, on je stekao flotu od osamdesetak brodova, počinjući od vrlo skromnog imetka, a velikom veštinom trgovanja. Savremenici ga pamte kao „čoveka široka duha i plemenita srca, kod koga osobina tvrdičluka uopšte nije postojala”. Zato je delio šakom i kapom, pa su se od tog dobročinstva mnogi školovali, mnoge udavale sa mirazom, dugovi mnogih oprošteni i mnogi spašeni od bankrotstva.
Možda je Kapetan Miša bio tako širokogrud jer je rastao na jednoj od najlepših tačaka Srbije, koju s rumunske strane nadvisuju Karpati, a sa naše, šume i ste- nje Miroča, ispresecane livadama punim lekovitih biljaka. Nešto je u toj lepoti intrigiralo i Stare Grke Argonaute da krenu u potragu za Zlatnim runom. Pronašli su samo zlatonosnu reku Pek, u blizini, i nadenuli joj ime po „ovčjoj vuni” koju su polagali na dno korita i tako ispirali zlato. Stari Grci su Dunav zvali Istar, ali isključivo njegov donji tok, koji se iz njhove vizure završavao kod Gvozdenih vrata, odnosno Đerdapske klisure. Utemeljivač istorijske nauke, Herodot, reku Istar naziva „severnim Nilom”, po svetski poznatijoj „hraniteljki”.
U to vreme početaka nove ere, ove krajeve naseljavaju Tračani, a potom, u 4. veku pre nove ere Kelti, koji svojim jezikom oblikuju naziv Dunava, ili “veliku vodu” . Kao organizovano naselje, DonjiMilanovac se prvi put pominje u 17. veku, i to pod imenom Banja. Nemirna vremena i strah od Turaka, naterali su tadašnje žitelje da se presele na ostrvo, i nadenu mu ime Poreč, po reci koja se tu uliva.
„Zbog čestih poplava po naredbi kneza Miloša Obrenovića iz 1832. godine, Poreč je preseljen sa nižeg ostrva na višu desnu obalu Dunava”, navodi Nojković. Uz to je i promenjen i naziv mesta u Milanovac, po kneževom prvorođenom sinu Milanu.
Bilo je to jedno od prvih naselja koje je sagrađeno po regulacionom planu Plan je “potpisao” vojvoda porečki Stefan Stefanović Tenka. Tri decenije kasnije, 1859. godine, kada je pod planinom Rudnik nastao Gornji Milanovac, ovaj na Dunavu dobija odrednicu Donji.
Danas je ovaj grad nezaobilazno mesto zastajanja na putu ka Lepenskom Viru, i dalje, Đerdapu i Kladovu. On očarava mirom i ljubaznošću meštana, koj će jedva čekati da gostu ispričaju zanimljivosti svog kraja.
Foto: Luka Šarac
Tekst: Dragana Nikoletić
