Najbolji trenutak da neko stigne u Bač, administrativno srce istoimene opštine Južno-bačkog okruga, jeste lepi sunčan sumrak ili neko svitanje. Tad putnik ne zna da li je zalutao u bajku spletom srećnih prilika jer mu se pred očima meša zlatna boja peščanih dina zaostalih za Panonskim morem, zlatasto- rumena što dopire od Tvrđave, sa purpurom neba čiju širinu malo koji grad dostiže.
S proleća sve se ovde zazeleni od nabujalog rastinja, zimi sneg pokrije oštre obrise građevine, dok jesen donese zagonetnu izmaglicu kiša. Međutim, u svakoj sezoni jedno ostaje nepromenjeno – Bač je priča o čoveku i tlu, kao izvoru hrane, zahvaljujući obližnjem Dunavu i njegovoj plahovitoj i plovnoj pritoci Mostongi. To je priča o komadu vojvođanske zemlje gde su se razvijali kopneni putevi komunikacije još od praistorije, dok spomenici poput Tvrđave Bač i Franjevačkog samostana služe da putnika, ali i lokalnog stanovnika podsete na sve što se od tada dešavalo.
„Ovde su nastale prve sedalačke kulture u Evropi, pružajući se ka današnjim Odžacima i Karavukovu na severu, i Mladenova i Karađorđeva na jugu”, objašnjava dr Slavica Vujović, konzervatorka i načelnica Arhitektonskog sektora Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture „Petrovaradin”. Ova teritorija se danas, zahvaljujući sveobuhvatnim istraživanjima posmatra kao kulturni predeo Bača sa okruženjem. Nalazi se na preliminarnoj Uneskovoj listi Svetske kulturne i prirodne baštine, a širi prostor – Bačko podunavlje – Unesko je već uvrstio u program „Čovek i biosfera” .
Do tog značajnog pogleda sa strane na vrednosti Bača ne bi došlo, da današnji stanovnici nisu održali kontinuitet u ljubavi prema svom mestu. Na osnovu toga, Pokrajinski zavod je pokrenuo međunarodni interdisciplinarni projekat „Vekovi Bača”, finansiran dobrim delom od Evropske unije, koja ga je 2018. ocenila „čistom desetkom” zbog pristupa očuvanju nasleđa, obnove Tvrđave Bač, ali i posvećenosti razvoju tradicionalnog načina života na ravničarskom i močvarnom terenu leve obale Dunava, gde kulturni diverzitet svedoči prožimanje kultura u kontinuitetu duže od osam milenijuma.
U sklopu tog projekta, otvoren je edukativni centar i dve muzejske postavke, gde se može saznati i da su prastanovnici Bača iskoristili prednosti plavnog aluvijalnog terena za začetak evropske poljoprivrede. Praistorijske zajednice su na tom prostoru sejale preteče današnjeg žita, ne zapostavljajući ribolov, lov i stočarstvo, čime se stanovništvo bavi i sada, koristeći sve pogodnosti i gena i terena.
Isti ti geografski uslovi doprineli su da Bač sa okruženjem postane deo Panonije Sekunde u vreme cara Justinijana Prvog, imperatora Istočnog Rimskog carstva sa pretenzijama osvajanja Zapada i Afrike. Plodna ravnica bila je predmet osvajačke požude i Mongola, iako je ovo ratničko pleme više zanimalo pljačkanje i pustošenje kraljevskog grada, što je Bač bio za vreme vladavine ugarske dinastije Arpadovića, ili Arpada, a sve do te kobne 1241. godine.
Promenljivom ratničkom srećom, oblasti su se ponovo dokopali Ugari, pa Robert Anžujski, prvi mađarski kralj iz loze Anžujaca, kome su tepali Mudri, podiže Tvrđavu između 1338. i 1342. godine. A ona se doziđuje u potonjim vekovima, u ritmu prethodnih razaranja.
„Osnovni materijal za izgradnju utvrđenja bila je opeka, ali su korišćeni terakota i kamen za izradu dovrataka, doprozornika, konzole i drugih ukrasnih elemenata”, u pomoć oko razumevanja šire slike opet priskače Vujovićeva. Veoma redak u Vojvodini, kamen je dopreman i ugrađivan da bi se istakla finansijska moć graditelja i težnja za važećim umetničkim dometima, kako ona objašnjava.
Od tog vremena Dunav se malo skrasio u svom koritu uglavnom zbog viševekovnog truda na regulaciji voda i odbrambenih nasipa, ali je u doba nastanka Tvrđave Bač, ona bila opasana vodom sa svih strana. Tvrđavi se prilazilo pokretnim mostovima, pa se fortifikacija zove još i Vodenim gradom po drevnoj, a još uvek aktuelnoj klasifikaciji.
Mohačka bitka, vođena 1526. godine između ugarske vojske na čelu sa Lajošem Drugim, i Turske, pod vođstvom Sulejmana Veličanstvenog, bila je presudna da Bač postane deo Otomanske imperije. Iz turskog perioda potiču i opisi bačke Tvrđave u putopisima čuvenog hroničara 17. veka, Evlije Čelebije, kada Bač postaje deo segedinskog sandžaka. Međutim, buna Frenca II Rakocija, zaverenika protiv Hazburgovaca, negde između 1702. i 1704. godine došla je bukvalno Tvrđavi glave, jer je tada lišena krovova. Od miniranja su postradali i Donžon kula i druge kule i palate, kao i spoljne zidine. Tako Tvrđava gubi svoju funkciju, a biva neodbranjena i od lokalnog naroda koji je počeo da razvlači kamen i opeku, i od njih gradi svakodnevne objekte, što je sudbina svih napuštenih utvrđenja.
„Ruiniranje je trajalo sve do sticanja statusa spomenika kulture koji Tvrđava dobija neposredno posle Drugog svetskog rata”, Vujović ističe. Ali, nevolje Tvrđave prestaju tek početkom 60-ih godina prošlog veka, kada kreću i prva arheološka iskopavanja, a zatim i obnova. U ovom zamahu, ona dobija završnu, petu etažu i krov, ali su to i dalje bili samo ostaci srednjevekovne celine. Tek inteziviranjem radova kroz projekat „Vekovi Bača” definisan je konanačni oblik kompleksa, a tvrđavi data nova, održiva namena, da podučava putnike o prohujalim vremenima i da kao edukatore i vodiče uposli ljude iz lokalne zajednice.
Ali, „Vekovi Bača” ne bi bili tako visoko ocenjeni od Evropske unije, da ovim projektom nisu uključeni i manastir Bođani i Franjevački samostan, jer tek svi zajedno svedoče o složenosti istorije. I pojedinačni segmenti su kompleksni, pa Franjevački samostan objedinjuje crkvu posvećenu Uznesenju Presvete Bogorodice i konake, natkrivene zajedničkim krovom klaustarom, čija izgradnja počinje još početkom 13. veka, i koji trpi iste nedaće kao i Tvrđava.
Stoga čuva tragove pozne romanike i rane gotike, ali i islamske umetnosti, jer je vek i po bio džamija, o čemu govori sačuvana mihrabska niša u južnom zidu. Franjevačkom manastiru raskoš baroka daje finalni pečat, dok je ovaj deo drevnog Bača imao posebnu ulogu u formiranju njegove do danas očuvane urbane matrice.
„Značajan doprinos boljem poznavanju arhitekture i života ove celine dala su istraživanja koja su usledila nakon otkrića ostataka freske Raspeća Hristovog sa Bogorodicom 2011. godine, na južnom kontraforu crkve, koji je bio ugrađen u zid zvonika”, dodaje Vujović. Na kamenoj sokli tog podupirača zida pronađena su svedočanstva o stradanju i obnovama hrama, koji su sada vidljivi zahvaljujući prezentaciji mesta nalaza freske, ali obimnija istraživanja kompleksa tek predstoje.
I manastir Bođani govori o vekovnom trudu da se plodno tlo duhovno izdigne i delimično potpada pod legendu o izvesnom trgovcu Bogdanu iz Dalmacije. Iznenada oslepevši, Bogdan je navodno stao kraj izvora u blizini današnjeg hrama, i zavetovao se Bogorodici da će podići crkvu, ako mu na svoj volšebni način vrati vid, što se i dogodilo po legendi.
Manastir je stradao u osmanskim osvajanjima, ali i poplavama, da bi po- stojeća crkva, kao četvrta u nizu bila sazidana 1722. godine. Danas ga nastanjuju monasi, spremni da putniku sve pojasne, ukoliko im je ovo deo zaduženja, ovde zvanim poslušanjem.
U sličnoj vrsti obaveze danas živi cela zajednica, jedino što je odgovorna svo- joj istoriji. „Kroz uporan rad na istraživanju, konzervaciji i uvođenju novih sadržaja doprinosi se uvećanju vrednosti ovog mesta i spomenika kulture od izuzetnog značaja, gde se sada nudi mogućnost učenja, sticanja novih iskustava, istraživanja, susretanja, razmene mišljenja i kreativnosti”, kaže Slavica Vujović.
Kao ekstra benefit, poboljšana je kulturna i turistička ponuda Bača, kao osnov za kvalitetniji život zajednice, ali i šireg jedinstvenog prostora kulturnog predela i rezervata biosfere Bačko Podunavlje. Podrazumeva se da iz svega profitira i putnik namernik.
Stoga, kad ponovo dođe u Bač u neki lepi suton ili praskozorje, Tvrđava više za njega neće biti samo lepotica od rumene opeke, što se kupa u purpuru neba i zlatnim nijansama peska. Putnik će znati kome treba da se zahvali za kontinuitet života od osam vekova. I pokloniće se sećanju na jedinu bačku reku Mostongu, koja uporno čeka da se vrati u meandar oko tvrđave, da bi se ponovo u njoj ogledala. Iako je veći deo Mostonge danas kanalisan, onaj deo toka od Bača do pripajanja sa Dunavom uporno nanosi plodni mulj uz rečne obale, istovremeno svedočeći o lepoti dugog trajanja i borbi čoveka sa nedaćama.
Mostonga je kanalisana, ali i ono što je ostalo svedoči o njenom istorijskom značaju. Na njenim obalama ima mnoštvo arheoloških lokaliteta, a pronađeni su kod Šećerane ostaci dva zgrčena skeleta, koja pripadaju prvim zajednicama sedelačkih kultura iz ranog neolita.
Autor: Dragana Nikoletić
Turistička organizacija Srbije i časopis Nacionalna geografija
