Zakonopravilo Svetog Save je specifična slovenska kompilacija i prerada vizantijskih državnih i crkvenih zakona. Naziva se često i Nomokanon s tumačenjima jer, za razliku od starijih slovenskih krmčija, sadrži tumačenja. Ugledni kanonista Sergije Troicki okarakterisao je taj srednjovekovni zbornik kao „najznačajnije pravno delo ne samo srpske, nego i cele slovenske pravne literature, kako po svome sadržaju i obimu, tako i po svome praktičnom značaju“.
Zakonopravilo Svetoga Save nastalo je početkom HIII veka, oko 1220. godine, u Hilandaru i/ili Solunu. Taj veliki zakonodavni poduhvat bio je deo šireg plana usmerenog na sticanje samostalnosti crkve i države. Sveti Sava je dao da se sačini onoliko prepisa Zakonopravila koliko je bilo episkopija u Srbiji, a original (protograf) čuvao se u Žiči, ali je odatle nestao verovatno već 1253. godine kada su Bugari s Kumanima poharali Žiču. Original nije pronađen kao ni prvi prepisi za potrebe episkopija koji direktno potiču od Savinog protografa.
Ilovički prepis je najstariji sačuvani rukopis Savinog Zakonopravila i jedan od jedanaest postojećih rukopisa tzv. srpske recenzije koji su nastajali u rasponu od HIII do XVII veka. Rukopis se nalazi u biblioteci (arhivu) Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti (HAZU), prethodno Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti (JAZU) u Zagrebu. Ovde je dospeo kao vlasništvo Antuna Mihanovića, ondašnjeg austrijskog konzula u Solunu.
Ilovički rukopis je izabran kao osnov za kritičko izdanje Nomokanona Svetog Save s prevodom na moderni srpski jezik jer se smatra vremenski, a i sadržajno najbližim originalu.
Uzima se da je Ilovički prepis nastao 1262. godine, četrdesetak godina nakon što je Sveti Sava doneo Zakonopravilo iz solunskog manastira Filokal u Žiču. Smatra se da je taj rukopis ne samo vremenski, nego i po sadržaju blizak protografu, pa je stoga izuzetno važan za otkrivanje sadržaja originala.
Ime je dobio po mestu Ilovica, na Prevlaci kod Tivta, gde se nalazi manastir Svetih Arhanđela, tadašnje sedište Zetske eparhije. Prepisivač je bio pisar Bogdan koji je radio po nalogu zetskog episkopa Neofita, što je zapisano u pogovoru Ilovičke krmčije.
Ortografija Ilovičkog rukopisa tipična je za ortografiju Raške škole. Ipak, u rukopisu se koristi veći broj tzv. rusizama. Tu činjenicu je otkrio i obelodanio Vatroslav Jagić. Ona je predstavljala osnovni argument za tvrdnju da je Svetosavski nomokanon prepisan sa ruskog originala, čime je Savina kreativna uloga svedena na minimum.
Osim toga, u pogovoru pisara Bogdana uopšte se ne spominju Sveti Sava ni arxiepiskopske knjige, iako o postojanju Savinog protografa svedoče pogovori u četiri sačuvana rukopisa: Raškom, Pećkom, Mileševskom i Moračkom.
Zakonopravilo Svetog Save ili Krmčija, kako je u naučnoj literaturi ta knjiga ranije češće nazivana, najveća je rukopisna pravna knjiga i najvažniji pravni izvor srednjovekovnog srpskog kanonskog i svetovnog prava.
O sadržaju i kompoziciji Troicki naglašava: „Krmčija sa tumačenjima nije neki jednostavni spomenik, nego je to opširni zbornik mnogobrojnih spomenika, različitih kako po svome sadržaju, tako i po svome poreklu. U nju je uključeno više od stotinu dela kanonskog, građansko-pravnog, liturgijskog i moralnog sadržaja, koji potiču od kolegijalnih crkvenih organa-sabora i sinoda i od lica različitog društvenog položaja, počev od vizantijskih careva i patriaraha, do episkopa, igumana i prezvitera, koji su živeli u periodu od hiljadu godina u raznim pokrajinama tadašnjeg kulturnog sveta.“
Najobimniji je kanonski deo Zakonopravila koji obuhvata prve 44 knjige, u kojem je najpre data istorija vaseljenskih i mesnih sabora, najvažniji deo su apostolska i saborska pravila, zatim dolaze pravila i poslanice svetih otaca. To je ukratko sadržaj kanonskog dela.
Od glave 45 počinje građansko-kanonski deo Krmčije, koji obuhvata jednu trećinu zbornika. Delovi Justinijanovog zakonodavstva (Kodeksa, Digesta i Novela) uvršteni su u glavu 45, a glava 47 sadrži delove Justinijanovih Novela, zatim sledi Mojsijevo zakonodavstvo (glava 48) i ceo Prohiron (glava 55). U glavi 48 recipirani su delovi Mojsijevog zakonodavstva.
Zato ne čudi što su se tim kompleksnim spisom počevši od sredine XIX veka bavili najugledniji, pretežno slovenski, naučnici: slavisti – filolozi i lingivisti, istoričari, kanonisti, pravnici i stručnjaci iz drugih oblasti. Oni su pisali rasprave i međusobno polemisali o poreklu, nastanku, autorstvu, izvorima i predlošcima Zakonopravila, opisivali sačuvane rukopise, raspravljali o njihovoj genealogiji i tekstualnim razlikama. Glavni problemi nisu konačno rešeni.
O nastanku i istorijatu te srednjovekovne pravne knjige nema dovoljno podataka, što je u nauci stvorilo mnoge probleme i pokrenulo velik broj pitanja. Jedno od centralnih pitanja naučne rasprave odnosi se na autorstvo Svetog Save. Niko ne spori činjenicu da je Sveti Sava doneo knjigu nomokanonskog tipa iz Soluna u tadašnju Srbiju (Rašku), o čemu govori Domentijan. Nema saglasnosti, međutim, o tome na koji je način ta knjiga nastala i kakva je uloga Sv. Save u njenom sastavljanju. Da li je Savin nomokanon prevod nekog već postojećeg grčkog zbornika u celini ili je to kompilacija iz različitih grčkih tekstova? Posebno je teško pitanje koji su sve grčki izvori bili korišćeni.
Postoji mišljenje da je Savin Nomokanon samo prepis ranije sačinjene slovenske kompilacije ili bar da su pojedini delovi nekog već postojećeg slovenskog nomokanona iskorišćeni u Savinom zakonodavnom delu. Kad je reč o ulozi Svetog Save u sastavljanju tog zbornika, postavlja se pitanje da li je on samo organizovao prepisivanje i prevođenje pa su sastavljači (ili prepisivači) radili pod njegovim nadzorom ili je njegova uloga bila mnogo veća. Da li je Sveti Sava samo prevodilac ili je i kompilator, komentator i autor?
Mišljenja u nauci se kreću od toga da se Svetom Savi priznaje presudna i višestruka kreativna uloga u nastanku Nomokanona s tumačenjima, do stava da je on samo doneo tu knjigu iz Svete gore, odnosno Soluna u ondašnju Srbiju.
U starijoj, pretežno ruskoj literaturi, zahvaljujući pre svega ruskom kanonisti Pavlovu s Univerziteta u Odesi, dominiralo je mišljenje da je sastavljač, prevodilac i kompilator Krmčije bio Sv. Sava.
Još ranije je hrvatski slavista Vatroslav Jagić izneo tezu o bugarskom poreklu Krmčije, ali na njemu nije insistirao nakon što je Pavlov dao uverljive kontraargumente. Ipak, i dalje je bio odlučan u negiranju autorstva Sv. Save, a to uverenje je gradio na činjenici da se u pogovoru Ilovičkog rukopisa arhiepiskop Sv. Sava nigde ne spominje, ali i na pretpostavci da u to vreme među Srbima nije bilo obrazovanih ljudi koji bi bili u stanju da sastave i prevedu nomokanonski zbornik.
Kanonista Sergije Troicki u svom radu napisanom 1948, a objavljenom 1949. godine pod nazivom „Ko je preveo Krmčiju sa tumačenjima?“, najpre je u opštim crtama izneo istorijat naučne rasprave o nastanku i autorstvu svetosavskog nomokanona. On smatra da su dokazane tri teze: „1) Postojeći rukopisi Krmčije sa tumačenjima nisu prepisani ni s bugarsko-slovenskog, ni s rusko-slovenskog originala, nego sa srpsko-slovenskog prevoda grčkog teksta. Na tradiciju vizantijskih nomokanona oslanjaju se slovenski nomokanoni, od kojih je najstariji Metodijev nomokanon koji nije sačuvan. Smatra se da je solunski prosvetitelj Metodije preveo stari grčki Nomokanon Jovana Sholastika. Najstariji sačuvani rukopis slovenskog nomokanona je tzv. Jefremovska krmčija. To je stari ruski rukopis s kraja XI i početka XII veka koji predstavlja slovensku kompilaciju oslonjenu na prefotijevski nomokanon s dosta bugarizama. Na osnovu toga se zaključuje da je postojao raniji bugarski predložak. Nešto mlađi rukopis slovenske recenzije Ustjuška krmčija, ruski rukopis iz XIII veka, smatra se da je rađen na temelju Metodijevog nomokanona ili bugarskog predloška, to jest bugarske kompilacije koja predstavlja obradu Metodijevog nomokanona. Ti nomokanoni su bez komentara. Takođe, sadrže Eklogu (preko „Zakona sudni ljudem“). – A. Solovjev (1932), i dalje.
Osim pitanja autorstva, o kojem se u nauci živo raspravljalo od XIX veka pa sve do sredine XX veka, teme interesantne za nauku su bile i to kakav je odnos bio između Savinog Nomokanona i kasnijeg Dušanovog zakonodavstva, posebno nomokanonskog zbornika – Sintagme Matije Vlastara. Stojan Novaković smatra da je Dušanovo zakonodavstvo zamenilo Nomokanon. Sergije Troicki kritikuje taj stav i smatra da Dušanov zakonik i Vlastareva sintagma nisu ukinuli Krmčiju, niti su je zamenili „i ona je ostala kao glavni, osnovni pravni zbornik, dok su novi zbornici dobili samo supsidijarni i supletorni značaj“.
Izvor: Donko Rakočević, Magazin Sedmica
broj komentara odlično odslikava interesovanje ovog što se danas naziva srpskim narodom za povijest srpskog naroda.