Nemoguće je doći u Svilajnac, a zaobići spomenik Mari Resavkinji, poznat i kao Spomenik palim ratnicima Svilajnca 1912 – 1918. godine.
Spomenik Mari Resavkinji već decenijama podseća Svilajnčane na njihove pale sugrađane u borbama koje su se vosile od 1912. do 1918. godine. Ovaj stari spomenik podignut je na inicijativu građana, a doživeo je sličnu sudbinu kao i nagi Meštrovićev “Pobednik” u Beogradu.
Rasprave oko javnih spomenika, naime, često su bile propraćene sukobima različitih političkih, estetskih i konzervativno-moralističkih mišljenja.
Kada su 1923. godine građani Svilajnca odlučili da podignu spomenik svojim palim sugrađanima, osnovan je odbor koji je prikupio dobrovoljne priloge u visini od 300.000 dinara, a izrada spomenika poverena je slovenačkom vajaru Ivanu Zajcu. Svi radovi bili su završeni 1926. godine.
Spomenik je otkriven 27. oktobra 1926. godine, na svečanosti kojoj su prisustvovali kraljev izaslanik i mnoge ugledne ličnosti.
Spomenik je bio u vidu „piramide od mermera, na čijem je vrhu stajala od tuča figura lepe Resavke u narodnoj nošnji. Resavka je u desnoj ruci držala luču, a u levoj lovorov venac, dok su joj pod nogama bili postavljeni vojnički simboli – truba i doboš”.
Devojka je dobila ime „Mara Resavkinja”, a kao model je, navodno, poslužila mesna lepotica Zora Bidžić-Milosavljević.
Na prednjoj strani postamenta ispisano je krupnim slovima: „/Palim ratnicima / Varoši Svilajnca / 1912–1918 / blagodarno potomstvo.”
Pri dnu piramide bila su urezana imena oko 400 ratnika iz Svilajnca, među njima i imena osnivača „Politike” Vladislava i Darka Ribnikara, koji su takođe otuda rodom. Na uglovima piramide nalazile su se slike mnogih ratnika, a pri dnu su urezana imena članova odbora koji su podigli spomenik.
Međutim, Opštinskom odboru Svilajnca je 15. septembra 1934. godine predsednik opštine Mihajlo R. Milenković sa članovima odbora podneo molbu da se na spomeniku bista „Devojke sa buktinjom u ruci” zameni drugom, prikladnijom. Nakon slave koju su stekle heroine Velikog rata, poput Milunke Savić, gospodi nije smetalo to što figura devojke simbolizuje žrtve palih meštana. Problem je bio – političke prirode!
Kao motiv za ovakav postupak, naime, navedeno je da buktinja u ruci predstavlja „simbol republikanizma”, a pri tome, venac pobede u drugoj ruci nije spomenut.
Podnosioci molbe nisu znali ili nisu uzeli u obzir već postojeće slične spomenike bez ikakvog političkog značenja kako u svetu, tako i kod nas. Opštinski odbor je 3. oktobra uslišio molbu da se bista „Devojke sa buktinjom u ruci” na spomeniku zameni novom skulpturom. Protiv ovako ishitrenog rešenja „rojalističke” uprave su članovi Odbora za podizanje spomenika, mesar Čeda S. Kostić, inž. agronomije Jovan i apotekar Vojin Draškoci, trgovac Drag. N. Ilić, trgovac Mita Stefanović, Dušan A. Popović i Rale S. Veličković, pa čak i protojerej Bogdan – Boga Lj. Petrović, 6. oktobra podneli žalbu.
Oba dokumenta su tri dana kasnije prosleđena na razmatranje Načelstvu Sreza resavskog. No, načelnik je ekspresno, 9. oktobra potvrdio odluku opštinskog odbora, a žalba odbora je odbačena.
Spor ovim nije okončan nego je podignut na viši nivo: kompletan materijal poslat je na razmatranje upravi Moravske banovine u Nišu. Ban Milan Nikolić je 26. oktobra poništio odluku opštine Svilajnac o zameni statue do okončanja spora, a predmet je prosledio Ministarstvu prosvete u Beogradu, kao nadležnom za pitanje podizanja spomenika. U cilju da preduprede trajno poništenje njihove odluke, uporni borci protiv „republikanizma” su se 30. oktobra obratili Umetničkom odeljenju Ministarstva prosvete, tražeći obaveštenje da li je spomenik uopšte prošao uobičajenu proceduru i dobio saglasnog ovog tela. Službenici ministarstva, koji su svakodnevno, dolazeći na posao u zgradu u Kralja Milana br. 2 (Danas Vukova zadužbina), na vrhu kupole Ministarstva finansija gledali „Veliku Srbiju”, našli su se u čudu. Kako bi se izbegla nesuvisla polemika, pronađeno je „solomonsko” rešenje: odgovarajući dokument, navodno, nije pronađen, te je Ministarstvo prosvete u decembru 1934. odlučilo da zabrani korekcije spomenika sa obrazloženjem da „ako je spomenik jednom odobren, zasigurno ne predstavlja simbol republikanizma ili bilo šta slično”.
Figura nesrećne „Mare”, međutim, nije uspela da preživi Drugi svetski rat – u noći između 7. i 8. jula 1944. je srušena i odneta u nepoznatom pravcu. Prema pisanju Nikodija Trujića i Miše Milojevića, statuu su navodno skinuli četnici pod komandom poručnika Vukašina Petkovića iz Resavskog korpusa Jugoslovenske vojske u otadžbini i preneli je u selo Gladnu, gde su je u lokalnoj četničkoj radionici oružja pretopili. Od materijala su izlili ručne bombe, upotrebljene u borbi sa partizanima 24. jula kod sela Mozgovo.
Posle oslobođenja građani Svilajnca su odlučili da obnove spomenik. Naravno, ovo je bilo vreme kada se na „republikanske” simbole poput nesrećne buktinje gledalo sa žarom novih političkih ideja; čak pet ih je bilo ukomponovano u grb nove države. Tako je angažovan vajar Lojze Dolinar, koji je prema sačuvanom kalupu Zajčevog dela izlio novu statuu. Obnovljeni spomenik je svečano otkriven 29. novembra 1951. godine. Na novom spomeniku postavljena je tabla sa urezanim tekstom: „Palim ratnicima / Varošice Svilajnca / 1912-1918 / Blagorodno potomstvo / Podiže ovaj spomenik 27 H 1926 / preko noć 7-8 jula 1944. uništili su / Resavski četnici, a obnovi je / Građanstvo Svilajnca.”
Bronzane devojke simboli Srbije
Slični spomenici već su krasili Srbiju. Najistaknutija bronzana statua, nalazila se na vrhu kupole zdanja Ministarstva finansija u Beogradu (danas Vlada Republike Srbije), izgrađenog 1928. godine. Radilo se o nešto izmenjenoj skulpturi „Velike Srbije” vajara Đorđa Jovanovića, izlivenoj još 1901. godine. Statua je predstavljala personifikaciju Srbije, prikazanu u vidu devojke sa vencem na glavi, koja je u desnoj ruci držala visoko podignutu baklju, a levom pridržavala štit.
Ko je bila Mara Resavkinja
Postoji više verzija o poreklu mita o „Mari Resavkinji”. Legende kažu da se posle kosovske tragedije 1389. godine ćerka jednog srpskog plemića, Mara, zajedno sa majkom zakaluđerila u nekom od srpskih manastira. Postoji i priča o Mari iz vremena Prvog srpskog ustanka, kćeri Jokse Resavca, jednog od prvih doseljenika sa Kosova. Po njima, Mara je kao otresito čeljade sarađivala sa resavskim knezom Petrom Jakovljevićem Erčićem i Stevanom Sinđelićem u organizovanju otpora prema Turcima i lično učestvovala u nekim akcijama. Konačno, postoji i verzija da se radi o devojci koja se zajedno sa srpskim vojnicima borila u Prvom svetskom ratu i povlačila preko Albanije.
Izvor: POLITIKA